Wprowadzenie do badań klinicznych

Wraz z postępem medycyny i rozwojem coraz to nowych leków, wciąż istnieją schorzenia na które nie ma lekarstwa. Badania kliniczne stanowią fundament rozwoju medycyny ponieważ pozwalają na przetestowanie nowego leku czy urządzenia oraz ocenę bezpieczeństwa stosowania nowych wyrobów oraz spełniania warunków stawianych im przez prawo.

Badania kliniczne mają na celu stwierdzenie czy badana substancja jest nie tylko skuteczna, ale przede wszystkim bezpieczna w walce z daną chorobą. W tym celu wprowadza się do badania pacjentów i monitoruje się farmakologiczne i farmakodynamiczne działania BPL (badanego produktu leczniczego), raportuje się działania niepożądane występujące podczas podawania leku oraz śledzi się wchłanianie, dystrybucję, metabolizm i jego wydalanie.

BPL, badany produkt leczniczy, (ang. Investigational Product – IP) to forma farmaceutyczna aktywnego składnika lub placebo, który jest testowany w badaniu klinicznym. Termin ten dotyczy także leków dopuszczonych do obrotu, jednak w badaniu testuje się nowe wskazanie tego produktu. (ICH GCP 1.33)

Badania kliniczne muszą być poprawne pod względem naukowym oraz uzasadnione etycznie. Rozróżnia się kilka faz badań klinicznych nowego produktu leczniczego. Badania przedkliniczne polegają na wykorzystaniu zwierząt i hodowli tkankowych, prowadzone są w laboratorium. Po pozytywnym zakończeniu badań przedklinicznych możliwe jest rozpoczęcie badań klinicznych z udziałem ludzi. Poszczególne fazy wraz z opisem zostały przedstawione poniżej.

Można rozróżnić badania prowadzone w oparciu o:

Pojedynczą ślepą próbę (ang. Single blind-study), gdzie jedna ze stron (pacjent), nie wie czy podany produkt to lek badany czy placebo.

Podwójną ślepą próbę (ang. Double blind-study), w których badacz, uczestnik ani zespół badawczy nie wiedzą jaki rodzaj leczenia otrzymuje uczestnik.

Przydzielenie uczestników badania do jednej z grup terapeutycznych (leczonej lub kontrolnej) następuje w czasie randomizacji używając doboru losowego, co zmniejsza możliwość wystąpienia błędu systematycznego.

Skuteczność BPL jest porównywana do powszechnie dostępnego leczenia ponieważ podczas badania BPL podawanie placebo jest krytykowane z powodu pozbawienia uczestników standardowego leczenia. Użycie placebo jest możliwe jeśli nie istnieje znana metoda farmakoterapii.

Rola badacza

Badaczem jest osoba odpowiedzialna za prowadzenie badania klinicznego w ośrodku, która dysponuje odpowiednim wykształceniem (lekarz lub dentysta). Jeśli badanie jest prowadzone przez zespół badawczy, Badacz o największym doświadczeniu zostaje liderem zespołu i nazywa się go Głównym Badaczem 
(ang. Principal Investigator – PI). Główny Badacz jest odpowiedzialny za cały zespół i badanie prowadzone w ośrodku.

Współbadaczem (ang. Subinvestigator) zostaje wyznaczony przez Głównego Badacza członek zespołu badawczego i dzięki oddelegowaniu zadań jest on osobą kompetentną do podejmowania ważnych decyzji związanych z badaniem.

Sponsorem badania może zostać osoba fizyczna, firma, instytucja czy organizacja biorąca pełną odpowiedzialność za inicjowanie, zarządzanie i finansowanie badania klinicznego.

Zadaniem każdego badacza jest dostarczenie sponsorowi przed rozpoczęciem projektu wszelkich niezbędnych informacji dotyczących kwalifikacji do pełnienia roli badacza oraz możliwości ośrodka do przeprowadzenia badania.

Badacz jako osoba odpowiedzialna za prowadzenie badania klinicznego w danym ośrodku musi wykazać, że dysponuje wystarczającym czasem by prowadzić i zakończyć badanie.

Aby badanie mogło się odbyć w danej placówce badacz powinien wykazać możliwość włączenia oczekiwanej przez sponsora liczby pacjentów. Dodatkowo należy wykazać, że dysponuje on wystarczającą liczbą wykwalifikowanego personelu.

Ośrodek powinien być wyposażony w niezbędny sprzęt i pomieszczenia, które będą potrzebne podczas prowadzenia badania (np. laboratoria, apteka, miejsce do przechowywania leku w niskiej temperaturze, sprzęt, miejsce na przechowywanie materiałów badania klinicznego: BPL oraz poufnych danych uczestników badania). Sprzęt używany podczas badań powinien być sprawny, odpowiednio serwisowany i kalibrowany.

Badacz/ośrodek powinien podpisać umowę ze sponsorem w której uwzględnione zostaną aspekty finansowe badania.

Świadoma zgoda na udział w badaniu

Formularz świadomej zgody na udział w badaniu (ang. Informed Consent Form – ICF) to dokument, który zawiera wszystkie niezbędne informacje dla pacjenta, mającego wziąć udział w badaniu. Dokument ten wyjaśnia na czym polega badanie i w jaki sposób zostanie ono przeprowadzone.
ICF powinien zawierać wszystkie informacje, które są potrzebne do podjęcia świadomej zgody na udział w badaniu i powinien być napisany prostym, zrozumiałym dla pacjenta językiem.

Zespoły badawcze posługują się tym dokumentem podczas informowania i tłumaczenia potencjalnym uczestnikom zasady prowadzenia badania. Potencjalny uczestnik nie może rozpocząć udziału w badaniu przed podpisaniem formularza, który został zaakceptowany przez KB.  
(ICH GCP 1.28)

Monitorowanie badania klinicznego

Monitorowanie polega na nadzorowaniu postępów w badaniu klinicznym, a także zapewnieniu, że jest ono prowadzone, dokumentowane i raportowane zgodnie z protokołem, standardowymi procedurami operacyjnymi (SOP), zasadami GCP oraz regulacyjnymi danego kraju.

Audyt polega na niezależnej analizie dokumentów związanych z badaniem, które potwierdzają, że badanie zostało przeprowadzone zgodnie z protokołem, standardowymi procedurami operacyjnymi (SOP), zasadami GCP oraz obowiązującymi regulacjami danego kraju.

Inspekcja jest prowadzona przez organ regulacyjny. Polega na oficjalnym przeglądzie dokumentacji i  placówek uważanych za związane z badaniem. Inspekcja może być przeprowadzona w ośrodku badawczym, w siedzibie sponsora czy w siedzibie CRO.

Sponsor określa częstotliwość wizyt monitorujących biorąc pod uwagę plan badania, jego złożoność, cele jak i liczbę ośrodków uczestniczących i pacjentów uczestniczących w badaniu. Monitor standardowo wykonuje wizytacje przed, w tracie i po zakończeniu badania.

Monitor badania klinicznego zostaje wyznaczony przez sponsora w celu zapewnienia, że

w ośrodkach w których prowadzone są badania kliniczne przestrzegany jest protokół badania oraz wymogi określone przez sponsora i przez prawo.

Monitor podczas wizyt w ośrodkach stosuje się do Standardowych Procedur Postępowania (ang. Standard Operating Procedures – SOPs) Sponsora lub CRO (co powinno być ujęte w umowie).

Zadaniem monitora jest zapewnienie, że:

• Badanie kliniczne w danym ośrodku prowadzone jest w zgodzie z GCP, przepisami i protokołem badania,
• Ośrodek posiada odpowiednie warunki lokalowe, sprzęt i inne możliwości niezbędne do prowadzenia badania,
• Badacz dysponuje odpowiednią liczbą (potencjalnych) uczestników badania,
• Aktualizacja składu zespołu badawczego ośrodka,
• Weryfikacja przeszkolenia pracowników biorących udział w badaniu w zakresie GCP,
• Prowadzona jest kontrola dokumentacji przez badacza,
• BPL jest odpowiednio przechowywany i wydawanie leku jest dokumentowane,
• Podpisy uczestników i badaczy na Formularzach Świadomej Zgody są odpowiednio datowane,
• Rekrutacja przebiega zgodnie z harmonogramem badania,
• Dane badania są rzetelne i tożsame z dokumentami źródłowymi,
• Ośrodek archiwizuje wszystkie dokumenty związane z badaniem, zgodnie z zasadami obowiązującymi w danej instytucji oraz z wymogami prawa.

Każda wizyta monitora musi zostać poprzedzona pismem przewodnim (ang. confirmation letter - CL) informującym badacza o planowanej wizycie monitorującej, zakończona listem informującym badacza o przeprowadzonych na wizycie czynnościach (ang. follow-up - FU) oraz raportem z wizyty, który zawiera wyszczególnione wszystkie dokumenty, które zostały sprawdzone przez monitora oraz wszystkie wyjaśnione nieścisłości. Raport zawiera również nowo wykryte problemy.

Monitor jako osoba pośrednia pomiędzy sponsorem a badaczem powinien zapoznać się z raportami z poprzednio prowadzonych wizyt i podczas kolejnej wizyty powinien wyjaśnić dotąd nierozwiązane problemy.

Zakończenie badania:

Na wizycie zamykającej badanie, monitor upewnia się, że dokumentacja pozostająca w ośrodku (ISF) jak i akta sponsora (ang. Trial Master File - TMF) jest kompletna.

Monitor potwierdza ilość leku pozostającego w ośrodku, leku zwróconego i zniszczonego (na podstawie odpowiedniej dokumentacji). Monitor potwierdza również, że odpowiednie raporty podczas badania zostały napisane i złożone przez badacza w odpowiednim terminie oraz, że spełniają one odpowiednie standardy jakości.